Harde en Evergreene Heester Trees, Shrobbs

Met deze termen adverteerde de Haarlemse kweker Jacobus Gans in november 1770.1Advertenties in de Oprechte Haerlemsche courant, 24 november 1770, p2; Oprechte Haerlemsche courant, 27 november 1770, p2. Als dat de interesse van de lezers nog niet had gewekt, dan wel Gans’ suggestie dat hij de Amerikaanse en Engelse bomen, struiken, planten en zaden -want daar ging het om- zelf in Londen was gaan halen. Het aan het Engels ontleende taalgebruik is mogelijk een aanwijzing dat dit type planten of beplanting in Nederland nog geen gemeengoed was.

17701124_OHCp2

Advertentie van Jacobus Gans uit de Oprechte Haerlemsche courant, 24 november 1770. Klik op de afbeelding om naar de bron (Delpher) te gaan.

Van belang voor mijn zojuist verschenen artikel2Van der Eijk, H.; ‘Harde en Evergreene Heester Trees, Shrobbs. De catalogi en kwekerij van de achttiende-eeuwse kweker Jacobus Gans.’, in: Cascade 24 (2015), nr 1, p.9-33. over Gans, was dat hij meldde in’t kort de gedrukte Lysten van deze planten te kunnen leveren. Binnen een maand, op 13 december 1770, adverteerde hij dat die lijsten klaar waren en bij hem konden worden opgevraagd.3Advertenties in de Oprechte Haerlemsche courant, 13 december 1770, p2; Oprechte Haerlemsche courant, 15 december 1770, p2.

Catalogi
Van Jacobus Gans (1737-na oktober 1796) zijn twee catalogi bekend, waarvan één gedateerd met het jaartal 1780. Het enig bekende exemplaar daarvan bevindt zich in de British Library, in een convoluut dat door Joseph Banks is samengesteld.4British Library, reference number B.168.(.2). In deze catalogus is een Voorberight opgenomen, waarin Gans een eerste catalogus uit 1771 noemt.
De andere catalogus is echter niet gedateerd. Voorheen werd de publicatiedatum iets vroeger dan 1780 geschat. Deze catalogus wordt namelijk in het archief van Huis Almelo bewaard, samen met een handgeschreven lijstje waarop het jaartal 1779 staat. Dus werd er de datering ‘vóór 1779?’ aan gehangen. Later, in 2012, werd de datering op basis van op dat moment bekende advertenties teruggeschroefd tot ‘circa 1775’.5H.M.J. Tromp, De Nederlandse Landschapsstijl in de Achttiende Eeuw (Leiden 2012), p55.

Ik besprak de advertenties uit 1770 met collega Arinda van der Does, die mij prompt op het bestaan van een andere ongedateerde catalogus van Gans wees, in het archief van de huizen Waardenburg en Neerijnen. Althans: de titelpagina was anders, voor de rest was de catalogus identiek aan de reeds bekende versie. Het meest in het oog springende verschil zat hem in de (op die titelpagina aangeven) vestigingsplaatsen van Gans: Haarlem op de nieuwe; Hillegom en Haarlem op de reeds bekende catalogus.
Gans kocht in de loop van 1771 onder andere de buitenplaats Duin en Weg in Hillegom en vestigde zijn kwekerij daar begin 1772.6Duin en Weg bestaat niet meer, het lijkt tussen 1815 en 1830 te zijn afgebroken. Een groot deel van de kwekerij van Gans lag overigens ten noorden van het dorp, ten zuiden van de Pastoorslaan. Die verhuizing maakt het, in combinatie met de gegevens op de titelbladen, mogelijk deze ongedateerde catalogus te identificeren als de door Gans genoemde catalogus van 1771. De door Arinda van der Does gevonden versie (Haarlem) is dan iets ouder dan de versie die we reeds kenden (Hillegom en Haarlem).

Naar alle waarschijnlijkheid gaat het inhoudelijk in beide gevallen om de Lysten waarmee Gans halverwege december 1770 adverteerde, maar dat is niet helemaal met zekerheid vast te stellen.

Rotterdam
De eerste buitenplaatseigenaar waarvan tot nu toe bekend is dat hij bij Gans kocht, is Cornelis Groeninx van Zoelen (1740-1791), eigenaar van Huys ten Donck bij Ridderkerk. Uit een kwitantie in het archief blijkt dat Gans hem op 4 augustus 1771 een breed laef magnolia leverde (weer dat ‘Engels’: broad leaf, bedoelde hij waarschijnlijk).

NL-RtSA_30_1332_x1

Kwitantie van Jacobus Gans uit het archief van Huys ten Donck, betaald 21 februari 1772. Photo: Stadsarchief Rotterdam.

Groeninx van Zoelen behoorde tot de rijkste regentenfamilies van Rotterdam en was ten tijde van deze aankoop al enige jaren bezig met een landschappelijke aanleg. In 1769 liet hij een Engels bosje aanleggen bij Huys ten Donck, in november 1769 betaalde hij de Leidse kweker Valkenburg voor geleverde planten7Tromp, op.cit, meldt op p233 de werkzaamheden aan dit bosje; de betaling aan Valkenburg komt uit het kasboek van Huys ten Donck (Stadsarchief Rotterdam, toegangsnummer 30, Archief van het Huys ten Donck, inv.nr. 63, kasboeknotitie dd 22 november 1769: aan Valkenburg te Leyde voor boome. Ik schreef al eerder over de magnolia die hij in het voorjaar van 1771 bij diezelfde kweker had gekocht. Het lijkt bijzonder dat Groeninx van Zoelen een paar maanden later opeens naar een andere kweker overstapte om een zelfde soort boom te kopen. Maar zo bijzonder hoeft dat niet te zijn (nog afgezien van het feit dat Groeninx van Zoelen zelf wel uitmaakte waar hij zijn waren kocht :-)).

Uit mijn onderzoek blijkt dat Gans in 1770 een negotie was aangegaan met een Rotterdamse ondernemer die we in de tuinhistorische wereld nog niet kennen: Bastiaan Molewater (1734-1780). Molewater zat op dat moment samen met Groeninx van Zoelen in het bestuur van een Rotterdamse assurantiemaatschappij, maar hij bezat voor zover bekend zelf geen tuin van betekenis. Desondanks financierde hij tussen 1770 en 1780 iedere stap die Gans zette.

Uiteindelijk blijkt dat het verschijnen van zowel de eerste (1770/71) als de tweede catalogus van Gans (1780) direct samenhing met het wel en wee van deze geldschieter. Of het hier ging om een eenvoudige zakendeal, of om het opzetten van iets dat alleen maar een horticultureel mecenaat kan worden genoemd, wordt echter niet duidelijk. Voor beide partijen liep het in ieder geval desastreus af.

Leest het Cascade Bulletin! (En ook deze Cascade weblog, waar in de commentaren extra en soms nieuwe informatie wordt gegeven.)

Footnotes

Footnotes
1 Advertenties in de Oprechte Haerlemsche courant, 24 november 1770, p2; Oprechte Haerlemsche courant, 27 november 1770, p2.
2 Van der Eijk, H.; ‘Harde en Evergreene Heester Trees, Shrobbs. De catalogi en kwekerij van de achttiende-eeuwse kweker Jacobus Gans.’, in: Cascade 24 (2015), nr 1, p.9-33.
3 Advertenties in de Oprechte Haerlemsche courant, 13 december 1770, p2; Oprechte Haerlemsche courant, 15 december 1770, p2.
4 British Library, reference number B.168.(.2).
5 H.M.J. Tromp, De Nederlandse Landschapsstijl in de Achttiende Eeuw (Leiden 2012), p55.
6 Duin en Weg bestaat niet meer, het lijkt tussen 1815 en 1830 te zijn afgebroken. Een groot deel van de kwekerij van Gans lag overigens ten noorden van het dorp, ten zuiden van de Pastoorslaan.
7 Tromp, op.cit, meldt op p233 de werkzaamheden aan dit bosje; de betaling aan Valkenburg komt uit het kasboek van Huys ten Donck (Stadsarchief Rotterdam, toegangsnummer 30, Archief van het Huys ten Donck, inv.nr. 63, kasboeknotitie dd 22 november 1769: aan Valkenburg te Leyde voor boome.
Summary

Published: my piece about the 18th century nurseryman Jacobus Gans, whose bold move from Haarlem to Hillegom (and his purchase of an estate there in 1771), is now explained. His formerly unknown partnership with Rotterdam merchant Bastiaan Molewater (1734-1780) played a deciding role in the rise and fall of his nursery.
The move itself makes it possible to put a date on Gans’ undated catalogues, especially because an unknown version has come to light, on which his sole address is still in Haarlem only.

Gans had ‘English’ and ‘American’ plants for sale, and mentioned that he had gone to England himself to collect them there. His use of ‘English’ terms when advertising the sales catalogue of these plants (see the advert and the title of this post), shows that no proper Dutch vocabulary was available (yet) for this type of planting material.

Continue reading

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *