Huys ten Donck’s huisje van Wilhelm Tell gedateerd

c1820 HtD Wilhelm TellIn het park van Huys ten Donck stond ooit een tuingebouw, dat wel werd aangeduid als ‘het huisje van Wilhelm Tell’. De bouwdatum ervan is niet bekend, volgens Tromp ‘waarschijnlijk van ca. 1800.'1H.M.J. Tromp, De Nederlandse Landschapsstijl in de Achttiende Eeuw (Leiden 2012), p348.
Het is inmiddels verdwenen, maar gelukkig is er wel een afbeelding van. Op een anoniem schilderij uit ca. 1820 staat het in de verte als klein detail afgebeeld.

In het archief van Huys ten Donck wordt een tekening bewaard van de Tellskapelle, zoals hij aan de oever van de Vierwaldstättersee staat (destijds ook ‘meer van Lucerne’ genoemd).2Stadsarchief Rotterdam (SAR), Toegang 30, inv.nr. 122. Volgens de inventaris dateert de tekening van 1815, maar dat moet uit de context zijn gebleken: op de tekening zelf is van een datering geen spoor. De tekening staat ook afgebeeld in: I. Thoen, Het Huys ten Donck en de familie Groeninx van Zoelen (Rotterdam 2006), p85. In het bijschrift wordt de tekening toegeschreven aan Jacoba Elisabeth Groeninx van Zoelen, maar dat was een jong overleden zus van Otto Paulus. Deze tekening werd gemaakt door Elisabeth Cornelie Groeninx van Zoelen, een in 1818 op 20-jarige leeftijd overleden dochter van Otto Paulus Groeninx van Zoelen. De overeenkomsten met de echte Tellskapelle zijn groot.3De huidige kapel is gebouwd in 1879, maar een foto, gepubliceerd in of voor 1870, toont aan dat de kapel niet wezenlijk van uiterlijk is veranderd.
Otto Paulus Groeninx van Zoelen reisde met zijn hele familie tussen 11 april 1810 en 23 juni 1812 door Europa, en verbleef volgens zijn opgave 150 dagen in Geneve.4SAR, Toegang 30, inv.nr. 84. Hoewel dat aan een ander meer ligt, kan Elisabeth (‘Betsy’) deze tekening dus ter plaatse gemaakt hebben.5Nader onderzoek in de behoorlijke hoeveelheid aan correspondentie die uit deze periode bewaard is gebleven, kan daar uitsluitsel over geven.
Er zou wel een schilderij van de legende van Tell in het huisje hebben gehangen (zie noot 10). Mogelijk stond de kapel daarop afgebeeld, en is deze tekening niet ‘naar het leven’ gemaakt.

BetsY_Tell

Tellskapelle, tekening door Elisabeth Cornelie Groeninx van Zoelen, c1815? (Foto: Stadsarchief Rotterdam)

Het ‘Capelleke Buyten’
Maar moet de datering van dat huisje dan richting 1815 worden verschoven? Nee, we moeten juist in de andere richting denken. In 1792 vond een grootscheepse uitbreiding van de tuin plaats, achterin het park in de buurt van de piramide -die er tot dan toe enigszins solitair bij had gestaan. Het huisje stond aan de oever van de grote vijver die het centrum vormt van dat ‘nieuwe werk’. Je mag er vanuit gaan dat het tijdens die aanleg werd gebouwd. Een onverwachte bron in het huisarchief (het ‘Verschot en Stalboek 1783-1799’) leverde wat mij betreft dan ook een redelijk stellige datering op: in maart 1792 werd daarin immers een rekening van timmerman Hemst genoteerd, met de toegevoegde mededeling…

waar onder ƒ219– voor het Capelleke Buyten 6SAR, Toegang 30, inv.nr. 65.

De vraag is dan: was dit ‘Capelleke Buyten’ hetzelfde als het huisje van Wilhelm Tell? Ik vond al enige tijd van wel, mede omdat het kasboek van Huys ten Donck gedurende de rest van 1792 veel rekeningen met betrekking tot het ‘nieuwe werk’ bevat.7SAR, Toegang 30, inv.nr. 63. En die vijver lijkt qua vorm zelfs enigszins op het deel van de Vierwaldstättersee waaraan de Tellskapelle staat (zie vooral ook het ‘haakje’ onderaan beide afbeeldingen).

Schermafbeelding 2015-11-19 om 23.01.59

1813-1832 KMP nieuwe werk

Rechts de vijver in het ‘nieuwe werk’ op Huys ten Donck, met in de cirkel het tuinhuis dat bekend stond als ‘het huisje van Wilhelm Tell’, of ‘het Capelleke Buyten’ (bron kaart: watwaswaar.nl).

 

Links een gespiegeld beeld van een deel van de Vierwaldstättersee (met het noorden nu onder), met de locatie van de Tellskapelle aangeduid (bron: Google Maps)

Dus wat mij betreft kon het al bijna niet anders. Maar… echt bewijs ontbrak nog.

Een ‘schets van het leven van William Tell’
Tot ik in het archief van Huys ten Donck een alleraardigst schriftje tegenkwam, met daarin het verhaal van Wilhelm Tell. De auteur was P. van Zuylen van Nijevelt, die er gelukkig zelf de datering 29 september 1792 aan gaf.8De inventaris van het huisarchief stelt dat het opstel door een van de kinderen van J. van Zuylen van Nijevelt geschreven was. Hij was getrouwd met Adriana Maria Cornets de Groot, de zuster van Elisabeth. Het feit dat in de tekst over ‘Tante’ wordt gesproken, lijkt dit te onderschrijven. Het zou dan kunnen gaan om de 17-jarige Paulus Jacobus, of de 7-jarige Philip Julius van Zuylen van Nijevelt. Dat laatste vind ik lastig te geloven. Aanleiding voor dit opstel was:

De laatste maal dat ik de eer had bij UE te zijn op het Huis den Donck, en er zoowel de fraaije smaak als de goede uitvoering van het huisje van Wilhelm Tell gezien hebbende, en schoon er aan deszelfs volkoomenheid niets ontbreekt, zo heb ik mij evenwel verbeeld dat een schilderij van deszelfs geschiedenis dit kleine gebouw niet zoude ontcieren ik heb dus voorgenoomen om den nieuwsgierigen wandelaar, door eene kleine schets van het leven van William Tell eenige opheldering te geeven. En gij mijn Waarde Tante zult het immers niet afkeuren.9SAR, Toegang 30, inv.nr. 275.

Dat schilderij, die kleine schets, is dus het levensverhaal van Wilhelm (William) Tell, zoals verteld door P. van Zuylen van Nijevelt. Blijkbaar was het zijn bedoeling dat het schriftje in het Capelleke Buyten kwam te liggen, zodat de nieuwsgierige wandelaar -mits hij kon lezen- zich er in de historie van Wilhelm Tell kon verdiepen.10Hij sluit af met: ‘Ik hoop Waarde Tanten dat gij dit wel ter mijner gedagten zal int Huisje van William Tel [sic] in plaats van het Schilderij van zijne geschiedenis zult willen plaatsen.’ In het huisje was dus een schilderij met de legende van Wilhelm Tell opgehangen, of dat was in ieder geval de bedoeling. Mogelijk stond de kapel op dit schilderij afgebeeld? Die bezoeker werd op deze manier in de rol van part-time kluizenaar gedrongen -maar of dat zijn intentie was, is de vraag.
Wat geen vraag meer is, is de datering van dit bouwwerk: het huisje van Wilhelm Tell op Huys ten Donck is waarschijnlijk gebouwd kort vóór of in maart 1792. Als uiterlijke datum geldt 29 september 1792, de dag waarop Van Zuylen van Nijevelts handgeschreven schets van het leven van Wilhelm Tell is gedateerd. Eigenlijk volkomen logisch, gezien de ontwikkelingen in het terrein, maar toch goed om zekerheid te hebben.11Dit is in anderhalf jaar tijd mijn tweede succesvolle datering van een tuingebouw op Huys ten Donck, simpelweg op basis van grondig archiefonderzoek.

Schermafbeelding 2015-11-21 om 21.09.40

Locatie van Huys ten Donck, ten zuid-oosten van Rotterdam.

Footnotes

Footnotes
1 H.M.J. Tromp, De Nederlandse Landschapsstijl in de Achttiende Eeuw (Leiden 2012), p348.
2 Stadsarchief Rotterdam (SAR), Toegang 30, inv.nr. 122. Volgens de inventaris dateert de tekening van 1815, maar dat moet uit de context zijn gebleken: op de tekening zelf is van een datering geen spoor. De tekening staat ook afgebeeld in: I. Thoen, Het Huys ten Donck en de familie Groeninx van Zoelen (Rotterdam 2006), p85. In het bijschrift wordt de tekening toegeschreven aan Jacoba Elisabeth Groeninx van Zoelen, maar dat was een jong overleden zus van Otto Paulus.
3 De huidige kapel is gebouwd in 1879, maar een foto, gepubliceerd in of voor 1870, toont aan dat de kapel niet wezenlijk van uiterlijk is veranderd.
4 SAR, Toegang 30, inv.nr. 84.
5 Nader onderzoek in de behoorlijke hoeveelheid aan correspondentie die uit deze periode bewaard is gebleven, kan daar uitsluitsel over geven.
Er zou wel een schilderij van de legende van Tell in het huisje hebben gehangen (zie noot 10). Mogelijk stond de kapel daarop afgebeeld, en is deze tekening niet ‘naar het leven’ gemaakt.
6 SAR, Toegang 30, inv.nr. 65.
7 SAR, Toegang 30, inv.nr. 63.
8 De inventaris van het huisarchief stelt dat het opstel door een van de kinderen van J. van Zuylen van Nijevelt geschreven was. Hij was getrouwd met Adriana Maria Cornets de Groot, de zuster van Elisabeth. Het feit dat in de tekst over ‘Tante’ wordt gesproken, lijkt dit te onderschrijven. Het zou dan kunnen gaan om de 17-jarige Paulus Jacobus, of de 7-jarige Philip Julius van Zuylen van Nijevelt. Dat laatste vind ik lastig te geloven.
9 SAR, Toegang 30, inv.nr. 275.
10 Hij sluit af met: ‘Ik hoop Waarde Tanten dat gij dit wel ter mijner gedagten zal int Huisje van William Tel [sic] in plaats van het Schilderij van zijne geschiedenis zult willen plaatsen.’ In het huisje was dus een schilderij met de legende van Wilhelm Tell opgehangen, of dat was in ieder geval de bedoeling. Mogelijk stond de kapel op dit schilderij afgebeeld?
11 Dit is in anderhalf jaar tijd mijn tweede succesvolle datering van een tuingebouw op Huys ten Donck, simpelweg op basis van grondig archiefonderzoek.
Summary

At Huys ten Donck, the building date of a now lost garden pavilion resembling Wilhelm Tell’s ‘kapelle’ on the rocky shores of the Vierwaldstättersee in Switzerland, was unknown. The estimate was that it was built circa 1800, although the layout of the garden it sat in, is known to have taken place in 1792.
One document in the house archive -a hand written version of the legend of Wilhelm Tell- mentions that this pavilion had just been built. This document is dated 29 September 1792. Earlier that year, a carpenter was paid ƒ219,- for his work on the ‘Capelleke Buyten’.
Both documents confirm that the pavilion was built simultaneously with the creation of this new layout of the garden (the ‘nieuwe werk’).

Continue reading

2 Comments

  1. Mooie vondst en gedegen werk Henk!

  2. Goed onderzoek. Interresant om nog verder te kijken misschien naar andere kopiën van Wilhelm Tellhuisje in Nederland of daarbuiten.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *