In juli 1763 ondernam Anna Maria de Neufville* een ‘Gelders Ryssie’, samen met haar vader Jan Isaac de Neufville en de heer en mevrouw Roos. Anna Maria hield een dagboek van dit reisje bij.1Stadsarchief Amsterdam, toegang 88, Archief van de familie Brants en aanverwante families, inv.nr. 168. Op zaterdag 16 juli kwam het gezelschap aan in Arnhem, waar zij logeerden bij de burgemeester van de stad, Jan Nanning van der Hoop. Uiteraard konden zij er niet omheen -als ze dat al hadden gewild- om het bij Oosterbeek gelegen buiten van de burgemeester te bezoeken. De dag na aankomst in de stad rustte het gezelschap eerst even uit, at vroeg en ging daarna op weg naar de Hemelse Berg.
De beschrijving van dit bezoek op zondag 17 juli 1763 is heel summier, en karakteristiek achttiende-eeuws gezien de ontbrekende leestekens, maar ik geef hem hier toch vanwege het opvallende detail dat de jonge Anna Maria noemt:
(…) den Hemelsche Berg ‘t welke zeer schoon is dog zonder opschik met verrukkelijke gezichten onder andere een tuynhuyssie dat op een berg staat waar van men behalve verschyde dorpe Cleef, Nimwegen en den eltener Berg kan zien (op hetselve tuynhuyssie is een secreet met een fontyn daar in) -ons op die plaats wel gediverteert hebbende arriveerde wy te 8 uur weer te arnhem.
Abraham van der Hoop had in 1735 een herenhuis laten plaatsen op zijn buiten, en dat er een koepel met uitzicht naar alle zijden op de top van de berg werd gebouwd, was natuurlijk volkomen normaal. Toen zijn zoon Jan Nanning van der Hoop in 1763 eigenaar van de Hemelse Berg was, stond deze er dus nog steeds.2De kadastrale minuutplan uit 1818 gaf op deze plaats nog steeds een achthoekige koepel op een kruising van lanen aan.
Maar stromend water op de top van een berg was bijzonder. Een secreet bij een tuynhuyssie (belvedère, of koepel) was dat mogelijk eveneens.
In 1896 werd op deze plaats een gedenkzuil opgericht, voor de familie die destijds eigenaar was van de Hemelse Berg.3Gemaakt door H. Hutjens in opdracht van de burgerij van Oosterbeek. (Zie bijvoorbeeld: Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Ben Olde Meierink en Marc Tenten, Monumenten in Nederland. Gelderland. Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist / Waanders Uitgevers, Zwolle 2000, p.270.) De auteur Johannes Kneppelhout (pseudoniem: Klikspaan) was van 1847 tot zijn overlijden in 1885 eigenaar geweest van de Hemelse Berg. Zijn vrouw Ursula Martha Kneppelhout-van Braam bleef dat tot haar dood in 1919. Van enig uitzicht is geen sprake meer.
*De term ‘secreet’ uit de titel verwijst op geen enkele wijze naar de schrijfster van dit reisdagboekje. Ik gebruik de term slechts, net als zij deed, om de op de berg aanwezige voorziening te benoemen.
Footnotes
| ↑1 | Stadsarchief Amsterdam, toegang 88, Archief van de familie Brants en aanverwante families, inv.nr. 168. |
|---|---|
| ↑2 | De kadastrale minuutplan uit 1818 gaf op deze plaats nog steeds een achthoekige koepel op een kruising van lanen aan. |
| ↑3 | Gemaakt door H. Hutjens in opdracht van de burgerij van Oosterbeek. (Zie bijvoorbeeld: Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Ben Olde Meierink en Marc Tenten, Monumenten in Nederland. Gelderland. Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist / Waanders Uitgevers, Zwolle 2000, p.270.) De auteur Johannes Kneppelhout (pseudoniem: Klikspaan) was van 1847 tot zijn overlijden in 1885 eigenaar geweest van de Hemelse Berg. Zijn vrouw Ursula Martha Kneppelhout-van Braam bleef dat tot haar dood in 1919. |
Mooie vondst. Ik meen dat secreten wel vaker in koepels te vinden waren. Voor die andere soort, het vrijstaande, ornamentele secreet in de tuin, zie het vermakelijke artikel van Martin van den Broeke, ‘De kleinste huisjes: enkele notities over ornamentele toiletten in de Nederlandse landschapstuin’ in: Nieuwsbrief De DonderbergGroep, nr. 22, 2003, 2-5.